ศึกไทย-กัมพูชาทำให้คนหันมาสนใจประวัติศาสตร์เรื่องสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ทรง
ปราบเจ้าเขมร คือ สมเด็จพระบรมราชาที่ 4 (นักพระสัตถา) หรือ "พระยาละแวก" ชื่อหลังเรียกตามเมืองหลวงของกัมพูชาในเวลานั้น 

เมื่อสมเด็จพระนเรศวรมหาราชทรงตีเมืองละแวกแตกแล้ว พงศาวดารกรุงศรีอยุธยาหลายฉบับกล่าวว่า ทรงประกอบพิธีปฐมกรรมกับนักพระสัตถา คือ ประหารเสียแล้วนำเอาเลือดมาล้างพระบาท "ให้หายแค้น" เพราะพวกละแวกมักจะแทงข้างหลังกรุงศรีอยุธยาอยู่เสมอ

แต่มีปริศนาอยู่ 2 เรื่องเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ตอนนี้ เรื่องแรกคือมันเกิดขึ้นจริงหรือไม่? ซึ่งเราจะไม่ตอบเรื่องนี้เพราะหากเชื่อหลักฐานไทย มันย่อมเกิดขึ้นจริง หากเชื่อฝรั่งและชาติอื่นที่ไม่เอ่ยถึงเรื่องนี้ในประวัติศาสตร์ของเขา บางคนก็ว่าไม่จริง

แต่นี่พิสูจน์ได้ยากและไม่ใช่เรื่องที่ผมสนใจ ที่ผมสนใจคือ "พิธีปฐมกรรมคืออะไร?" 

ที่ต้องสนใจเพราะรายละเอียดที่ให้ไว้ในพงศาวดารดูจะดุเดือดเหลือเกิน คือ ประหารพระยาละแวกแล้วเอาเลือกมาล้างพระบาทสมเด็จพระนเรศวรมหาราช

นี่ไม่ใช่ล้างบาท แต่ล้างแค้นกันเห็นๆ 

ประเด็นก็คือ ตามขนบธรรมเนียมที่มี "ปฐมกรรม" ไม่ใช่พิธีกรรมมนุษย์โดยตรง แต่เป็นส่วนหนึ่งของ "พิธีคชกรรม" หรือพิธีที่เกี่ยวกับช้างหลวง เช่น ในพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์กล่าวว่า "ศักราช 912 จอศก (พ.ศ. 2049) เดือน 8 ขึ้น 2 คํ่า ทำการพระราชพิธีปฐมกรรมสมเด็จพระมหาจักรพรรดิเจ้าตำบลท่าแดง พระกรรมวาจาเป็นพฤฒิบาศ พระพิเชฏฐ์เป็นอัษฎาจารย์ พระอินโทรเป็นกรมการ"

บางคนอาจจะงงกับคำโบราณในพงศาวดาร แต่ผมสรุปให้สั้นๆ ว่าล้วนแต่เป็นคำที่เกี่ยวกับพิธีคชกรรม คือการจับช้าง สอนช้าง และเลี้ยงช้างหลวง 

ปฐม แปลว่า แรกเริ่ม หรือ อันดับหนึ่ง จึงแสดงว่าต้องมีพิธีลำดับต่อไป นั่นคือ มัทธยมกรรม (พิธีอย่างกลาง) และอุดมกรรม (พิธีอันที่สุด) รวมเป็นสามพิธีที่เกี่ยวกับการชัดการช้างหลวง 

เมื่อถึงพิธีสุดท้าย คือ อุดมกรรม ช้างป่าที่จับมาได้ก็ถือเป็นช้างหลวงโดยสมบูรณ์ ดังที่ในคำฉันท์กล่อมช้างสมัยกรุงศรีอยุธยา กล่าวว่า "เมื่อเสร็จการอุดมกรรม์ / ได้ช้างเผือกอัน / วิสุทธิสารบวร ฯ" คือเมื่อเสร็จพิธีอุดมกรรมแล้ว ช้างเผือกที่จับมาให้พระเจ้าแผ่นดินก็ถือเป็นช้างทื่บริสุทธิ์แล้ว

มาถึงตอนนี้แลวสรุปว่า "ปฐมกรรม" คือพิธีเกี่ยวกับช้าง แต่แล้วมันถูกเอ่ยในฐานะพิธีกำราบศัตรูได้อย่างไร?

บางคนคิดว่า "อาจเป็นความเลินเล่อของผูเขียนพงศาวดาร" แต่มันจะเลินเล่อกันทุกฉบับไม่ได้ อย่างน้อยคนโบราณที่เป็นถึงอาลักษณ์และนักปราชญ์ย่อมรู้ว่า "ปฐมกรรม" คืออะไร? และควรหมายถึงการ "เอาเลือดมาล้างพระบาท" จริงหรือไม่?

ผมพบข้อมูลหนึ่งซึ่งบ่งชี้ว่าปฐมกรรมหมายถึงพิธีกำราบศัตรูจริงๆ แต่ไม่ใช่การเอาเลือด "คนทรยศ" มาล้างพระบาท หากแต่เป็นการเอาน้ำมาสรงพระบาทแล้วให้น้ำไหลลงไปรดศีรษะคนทรยศนั้น 

เหมือนกับภาพจิตรกรรมของพระยาอนุศาสน์จิตรกร เรื่องพระราชประวัติสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ที่วัดสุวรรณดาราราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

ผมพบข้อความใน "ราชาธิราช" อันเป็นพงศาวดารเจ้ามอญหงศาวดาร ที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงให้แปลเป็นภาษาไทย ความตอนหนึ่งกล่าวว่า

"สมเด็จพระเจ้าราชาธิราชเห็นดังนั้น ก็ทรงพระดำริห์ว่ามังรายกะยอฉะวานี้ น้ำใจเปนเหล็กเพ็ชรห้าวหาญนักไม่ยอมอยู่แล้ว แม้นเรามิฆ่าเสียก็จะฆ่าตัวเองเปนมั่นคง จะให้อยู่ได้ความลำบากทำไม จึงตรัสสั่งให้หาราชามนต์มาทำพิธีปฐมกรรมเสร็จแล้ว ก็ให้เอามังรายกะยอฉะวาเข้าไว้ใต้เกยซึ่งทำไว้นั้น ครั้นได้ศุภฤกษ์อันเปนมงคลแล้ว

สมเด็จพระเจ้าราชาธิราชก็เสด็จขึ้นสู่เกย ทรงเหยียบเหนือหน้าฆ้องไชยมหาฤกษ์ล้างพระบาทลงไป พอน้ำชำระพระบาทตกลงถูกมังรายกะยอฉะวาๆ ก็สิ้นพระซนม์ในขณะนั้น ฝ่ายพราหมณ์ปะโรหิตทั้งปวง ก็ถวายอาเศียรภาศน้ำกลดนํ้าสังข์เสร็จแล้ว ก็เสด็จพระราชดำเนินขึ้นยังราชาอาศน์ ณภายใต้มหาเศวตฉัตรอันประเสริฐ พร้อมด้วยเสนาพฤฒามาตย์ราชปะโรหิตทั้งปวง"

ก่อนอื่นต้องเข้าใจก่อนว่า สมเด็จพระเจ้าราชาธิราชเป็นบุคคลในประวัติศาสตร์ประเทศมอญ ทรงเป็นกษัตริย์มอญแห่งราชอาณาจักรหงสาวดี ระหว่างปี พ.ศ. 1927–1964 หรือระหว่างรัชกาลสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 และรัชกาลสมเด็จพระอินทราชา แห่งอาณาจักรอยุธยา 

ส่วนมังรายกะยอฉะวาเป็นเจ้านายและแม่ทัพผู้ชาญชัยของอาณาจักรอังวะของชาวพม่ามารบกับเจ้านายมอญคือพระเจ้าราชาธิราช กระทั่งพ่ายแพ้ไปแล้วถูกพระเจ้าราชาธิราชกระทำพิธีปฐมกรรมเพื่อ "กำราบ" มังรายกะยอฉะวา 

ในหนังสือราชาธิราชซึ่งเป็นหนังสือมอญกล่าวถึง "พิธีปฐมกรรม" ที่ดูเหมือนจะไม่เกี่ยวกับช้าง แต่เมื่อเอ่ยถึง "เกย" หรือที่ขึ้นช้างก็อาจจะเป็นพิธีที่เกี่ยวกับช้างก็ได้ โดยให้พระเจ้าแผ่นดินทรงขึ้นเกยไป วางพระบาทลงไปหน้าฆ้องไชยมหาฤกษ์ (สมัยโบราณใช้ตีเป็นสัญญาณในกองทัพ) ให้พราหมณ์ (อาจเป็นพฤฒิบาศ ซึ่งพราหมณ์ที่ทำหน้าพิธีเกี่ยวกับช้าง) ทำการสรงน้ำลงบนพระบาท ให้น้ำรดผ่านจากพื้นเกยลงไปถึงศีรษะของผู้ที่ถูกกระทำ

ปรากฏว่ามังรายกะยอฉะวาสิ้นชีวิตลงเมื่อน้ำรดพระบาทราดลงบนศีรษะ 

จากข้อมูลสามารถยืนยันได้ว่าพิธีเอาน้ำรดพระบาทราดหัวจะทำให้ฝ่ายถูกราดเสียชีวิต เพราะในราชาธิราชบอกไว้ชัดว่าถ้าไม่ฆ่าจะเป็นภัยในภายหลัง "แม้นเรามิฆ่าเสียก็จะฆ่าตัว (เรา) เองเปนมั่นคง จะให้อยู่ได้ความลำบากทำไม จึงตรัสสั่งให้หาราชามนต์มาทำพิธีปฐมกรรม"

ตามที่ปรากฎในข้มูลนี้ พิธีปฐมกรรมในราชาธิราชนี้จึงไม่น่าจะเกี่ยวกับการปราบช้าง แต่น่าจะเป็นการกำราบคนโดยมุ่งเอาชีวิตเลยทีเดียว 

หรืออีกนัยหนึ่งพิธีปฐมกรรม อาจจะเป็นการเอาช้างป่าที่คล้องได้มารั้งอยู่ใต้เกยแล้วเอาน้ำล้างพระบาทรดลงหัวช้าง เพื่อให้ช้างละพยศ หรือกำราบช้างป่าเสียก่อน พอใช้กับคนก็อาจจะหมายถึงการปราบให้ละพยศแล้วฆ่าเสีย เช่น ในหนังสือ "พระประวัติสมเด็จพระนเรศวรมหาราช" พระนิพนธ์สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ บอกว่า "สมเด็จพระนเรศวรตรัสสั่งให้ทำพิธีปฐมกรรม และเอาตัวนักพระสัฏฐาไปประหารชีวิตเสียตามที่ได้ทรงปฏิญาณไว้" 

แบบนี้คือ เอาหัวคนเป็นไปรับน้ำรองพระบาทก่อน แล้วค่อยฆ่า

ขณะที่พระราชพงศาวดาร ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) กล่าวว่า "สมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัว ได้ทรงฟังพระเจ้าละแวกดังนั้นจึงตรัสว่า เราได้ออกวาจาไว้แล้วว่า ถ้ามัยแก่ท่าน เราจะทำพิธีปฐมกรรมเอาโลหิตท่านล้างทาบาทเสียให้จงได้" และ "ให่้ตั้งการพิธีปฐมกรรมโดยศาตร์ พระโหราธิบดีชีพ่อพราหมณ์ ก็จัดแจงการนั้นเสร็จ จึงเชิญเสด็จพระพุทธเจ้าอยู่เสด็จขึ้นบนเกย เจ้าพนักงานองครักษ์เอาตัวพระเจ้าละแวกเข้าใต้เกย ตัดศีรษะเอาถาดทองรองโลหิตขึ้นไปชำระพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัว พระโหราธิบดีลั่นฆ้องชัย ชีพ่อพราหมณ์เป่าสังข์ประโคมดุริยดนตรี ถวายมุรธาภิเษกทรงอาเศียรภาพโดยศาสตร์พิธีเสร็จ เสด็จเข้าพลับพลา" (หน้า 217)

แบบนี้คือ ฆ่าก่อนด้วยการตัดหัวแล้วเอาเลือดไปรดพระบาท

ส่วนพิธีปฐมกรรมของตำรามอญในหนังสือราชาธิราชนั้น เมื่อน้ำรองพระบาทตกถึงหัวแล้วศัตรูถึงกับสิ้นชีวิต

แต่นี่คือการเดาล้วนๆ  

มีเรื่องหนึ่งที่ไม่น่าจะเกี่ยวกันแต่ก็ชวนให้คิดก็คือ สมเด็จพระนเรศวรมหาราชทรงเคยประทับที่เมืองหงสาวดี (เมืองหลวงเดิมของอาณาจักรมอญในยุคพระเจ้าราชาธิราช แต่ในยุคนั้นเป็นเมืองหลวงของพม่ายุคพระเจ้าบุเรงนอง) บางทีทรงอาจจะเรียนรู้วิธีปฐมกรรมจากเมืองมอญก็เป็นได้ อีกทั้งยังทรงใกล้ชิดมหาเถรคันฉ่อง พระภิกษุมอญในเมืองหงสาวดีและเชิญท่านกลับมาสถิตที่กรุงศรีอยุธยาด้วยกัน บางทีมหาเถรคันฉ่องสอนพระองค์เรื่องพิธีปฐมกรรมหรือไม่? กับข้อหลังนี้โดยส่วนตัวผมไม่อยากจะเชื่อ เพราะพิธีปฐมกรรมเกี่ยวข้องกับการฆ่า ไม่น่าที่พระภิกษุจะไปข้องแวะ และมีลักษณะเป็นพิธีพราหมณ์มากกว่าด้วย

นี่คือการวิเคราะห์ประวัติศาสตร์ ไม่ใช่ข้อเท็จจริง โปรดใช้วิจารณญาณในการอ่าน

บทความทัศนะโดย กรกิจ ดิษฐาน ผู้ช่วยบรรณาธิการบริหาร และบรรณาธิการข่าวต่างประเทศ The Better

Photo - จิตรกรรมฝาผนังพระวิหารวัดสุวรรณาดาราราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ตอนที่สมเด็จพระเนรศวรมหาราประกอบพิธีปฐมกรรมกับพระยาละแวก วาดโดยพระยาอนุศาสน์จิตรกร ภาพถ่ายโดยผู้เขียน