โดย....สมาน สุดโต

"ฉันจะขอลา ท่านทั้งหลาย ด้วยฉันออกอุทานวาจาไว้เมื่อบวชอยู่ว่าวันใดเป็นวันเกิดอยากตายในวันนั้น วันฉันเกิดเป็นวันเพ็ญเดือน 11 วันมหาปวารณา" พระราชดำรัสรัชกาลที่ 4 ก่อนเสด็จสวรรคต

พระองค์เสด็จสววรคตเมื่อวันที่ 1 ตุลาคม พ.ศ 2411 ตรงกับวันมหาปวารณา หรือวันออกพรรษา ในปีนั้น

หรือ 156 ปีผ่านมาแล้ว

รัชกาลที่ 4 พระมหากษัตริย์ นักปราชญ์ ผู้ยิ่งใหญ่ ผู้ทรงเชี่ยวชาญและมีประสบการณ์ ทั้งด้าน วิทยาศาสตร์ ภาษา การปกครอง นักดาราศาสตร์ และ การ คณะสงฆ์ การปฏิรูปคณะสงฆ์ การนำเทคโนโลยีสมัยใหม่มาปรับใช้ในการบริหารประเทศ จนทรงมีพระนามว่า พระเจ้ากรุงสยาม   เสด็จสวรรคต (ด้วยโรคมาเลเรีย) ตามที่มีอุทานวาจาไว้

สิริพระชนม์ 65 พรรษา ทรงครองสิริราชสมบัติ รวมเวลา 17 ปี

การสวรรคตของพระองค์ ทรงทิ้งพระราชโอรสและพระราชธิดาให้อยู่เบืัองหลัง 82 พระองค์ เป็นพระราชโอรส 39 พระองค์เป็นพระราชธิดา 43 พระองค์ ราชสกุลนี้  เป็นมหาสาขา มหามกุฏราชสันตติวงศ์

โดยพระองค์ทรงมีพระภรรยาเจ้า เจ้าจอม และพระสนม  รวม 108 ท่าน (อ้าง Bangkok calender พ.ศ. 2406)

ทั้งนี้สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี เป็นเอกราชินี

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเป็นพระราชโอรส ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยรัชกาลที่ 2 และสมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี ทรงพระราชสมภพ เมื่อวันพฤหัสบดี ขึ้น 14 ค่ำเดือน 11 ตรงกับวันที่ 18 ตุลาคม 2347 ซึ่งเป็นวันมหาปวารณาในปีนั้น ทรงดำรงอยู่ในฐานะรัชทายาทตามโบราณราชประเพณีเพราะเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอชั้นเจ้าฟ้าพระองค์ใหญ่

แต่มิได้ครองราชสมบัติ  เพราะทรงผนวชได้ 18 วันเท่านั้น สมเด็จพระบรมชนกนาถรัชกาลที่ 2 เสด็จสวรรคต บรรดาอำมาตย์ พระบรมวงศ์ชั้นสูง และเสนาบดี ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ ประชุมแล้วมีฉันทามติ อัญเชิญ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ พระราชโอรสพระองค์ใหญ่ (มิได้เป็นเจ้าฟ้า เพราะพระมารดามีฐานะเป็นเจ้าจอม)ขึ้นครองราชสมบัติ ต่อจากรัชกาลที่ 2

จากกรณีนี้ทำให้เจ้าฟ้ามงกุฏ ทรงครองเพศบบพชิตในพระนามพระวชิรญาณภิกขุ เป็นเวลานานถึง 27 ปี

ขณะครองเพศบรรพชิต ประทับวัดสมอราย หรือวัดราชาธิวาส สร้างความสั่นสะเทือนแก่คณะสงฆ์ไทย เมื่อพระองค์ ทรงนิยมชมชอบ วัตรปฏิบัติของพระรามัญจึงเอามาเป็นแบบอย่าง แล้วตั้งเป็น คณะธรรมยุติกนิกายขึ้นในวัดราชธิวาส ทำให้วัดนี้มี 2 นิกาย คือมหานิกายกับธรรมยุต

ต่อมา พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 3 ทรงอาราธนามาครองวัดบวรนิเวศวิหาร วัดบวรฯจึงปกครองแบบพระธรรมยุติยนิกายเต็มรูปแบบ  จึงนับว่าเป็นวัดพระธรรมยุต วัดแรก

เมื่อ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคต บรรดาพระบรมวงศาธุดงค์ พระราชาคณะ เสนาบดีและข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ อัญเชิญพระองค์ให้ลาสิกขา กลับขึ้นมาครองราชสมบัติ เมื่อวัน ที่ 6 เมษายน พ.ศ 2394

เฉลิมพะนามาภิไธยว่า-พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามกุฏ ทรงปกครองประเทศ เปลี่ยนแปลงปฏิรูปขนบธรรมเนียมประเพณีให้ทันโลกตะวันตก ส่งเสริมการศึกษา เช่นจ้างครูแหม่มมาสอนภาษาอังกฤษแก่พระราชโอรสในพระบรมมหาราชวัง 

แม้พระองค์เองทรงเรียนรู้ภาษาอังกฤษถึงขั้นทรงพระอักษร และตรัสภาษาอังกฤษได้เป็นอย่างดี ทั้งนี้ไม่นับภาษามคธ ที่ทรงเชี่ยวชาญ เช่นจัดระเบียบการสวดมนต์ให้ถูกต้องเป็นระเบียบทุกวันนีั

วันสวรรคตนั้น ทรงแต่งภาษาบาลีเพื่อลาพระสงฆ์ โดยให้พระยาศรีสุนทรโวหารจดแล้วนำไปลาพระสงฆ์

ในการนี้มีพระราชดำรัส เป็นภาษาอังกฤษฝากฝั่งพระราชโรส พระรราชธิดาและแผ่นดินแก่มหาอำมาตย์ และบรมวงศ์ที่เฝ้าก่อนสวรรคต

ทั้งนีัเป็นการยืนยันว่าพระองค์ทรงมีสติ ตลอดจนกระทั่งสวรรคตในเวลาทุ่มเศษ (ลางแห่งว่า 21 นาฬิกา หรือ 3 ทุ่ม)

การสวรรคตของพระองค์แต่แผ่นดินไม่ลืม

รัชกาลที่ 10 จึงทรงประกาศสถาปนา เป็นมหาราช  ว่า พระบาทสมเด็จ พระปรเมนทรรามาธิบดี ศรีสินทรมหามงกุฎพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระสยามเทวมหามกุฏวิทยมหาราช